آزادی در بازی

در یادداشتی با عنوان «تربیت، بی‌تربیت!» بیان کردیم که والدین در دوره زیر هفت سال سه وظیفه مهم دارند که به‌جرئت می‌توان گفت اگر والدین این سه وظیفه را به‌خوبی و در حد توان خود انجام دهند، هفت سال اول را به بهترین شکل برای فرزند دلبندشان رقم خواهند زد. این وظایف عبارت‌اند از:
 
۱- فراهم کردن شرایط بازی برای کودک
۲- حفظ مقام سیادت کودک
۳- تهیه غذای باکیفیت و متناسب برای فرزند
 
در یادداشت قبل با عنوان «زنده‌باد بازی!» وظیفه اول را تا حدودی موردبررسی قرار دادیم و در این یادداشت ادامه مباحث را بیان خواهیم کرد.
 

آزادی در بازی

شاید باورتان نشود ولی بعضی از والدین حتی در بازی هم کودک را رها نمی‌کنند. عادت کرده‌اند که مدام به فرزندشان امر و نهی کنند و او را تحت نظارت داشته باشند. در این مواقع است که فرزند در دلش می‌گوید: پدر و مادر عزیزم، خواهش می‌کنم حداقل در هنگام بازی من را رها و آزاد بگذارید.
 
 اجازه دهید نوع بازی، زمان بازی و مکان بازی را خودش تعیین کند. چرا گمان می‌کنید که او باید همان بازی را که شما دوست دارید، دوست داشته باشد؟ ممکن است هزینه زیادی کرده باشید و اسباب‌بازی را برای او خریده باشید ولی او اصلاً با آن بازی نکند، اشکال ندارد. شما این هزینه را کردید که او را خوشحال کنید، حال اگر او بدون این اسباب‌بازی احساس خوشحالی می‌کند، پس اجازه دهید راحت باشد. معنای «آزادی در بازی» آن است که پدران و مادران - تا زمانی که نوع بازی برای کودک یا دیگران خطرناک نباشد و بااخلاق عمومی منافات نداشته باشد - در تعیین وقت، نوع و روش بازی کودکان دخالت نکنند. کودکان در سنین خردسالی خوش ندارند که پدر و مادر در امور بازی آنان دخالت و پی‌درپی بدیشان امر و نهی کنند. بهترین بازی از دیدگاه کودک، آن چیزی است که خودش انتخاب یا ابداع می‌کند. یا آنکه خودش راه جدیدی برای بازی می‏یابد، یا روش ویژه‏ای در استفاده از بازی کشف می‌کند.
 
بهتر آن است که پدر و مادر اسباب‏بازی‌های موردنیاز کودک را که مورد میل و رغبت اوست برای وی فراهم کنند. دکتر اسپاک می‏نویسد:
 
ما باید کودکان را آزاد بگذاریم که امور بازی‌های خود را مدیریت کنند و بتوانند دانستنی‌های لازم را از بازی‌ها فراگیرند. باید رشته اختیار بازی را به دست کودک سپرد تا آنچه را که نیروی تخیلش می‏گوید، انجام دهد؛ تنها در این صورت است که بازی او مفید خواهد بود. بازی می‏باید معلم او و تابع افکار وی باشد؛ اما هر زمان که کودک برای رفع بخشی از مشکلات پدید آمده در بازی‏ به کمک والدین نیازمند شد، والدین می‏باید به کمک وی بشتابند. [1]
 
در سیره معصومین علیهم‌السلام نیز این مورد وجود داشته است به‌عنوان‌مثال رسول خدا صلی‏الله علیه وآله وسلم، حسن و حسین علیهماالسلام را در ارتباط با خود، کاملاً آزاد گذاشته بود. آنان نیز برخی اوقات بر پشت پیامبر اکرم صلی‏الله علیه وآله وسلم سوار شده و می‏گفتند: حَلْ حَلْ؛ یعنی برو! برو! پیامبر نیز به ایشان می‏گفت: نِعْمَ الْجَمَلُ جَمَلُکما! خوب شتری است، شتر شما! [2]
 
معمولاً کودکان به این بازی خیلی علاقه‌مند هستند. اینکه در هنگام نماز و در زمان سجده بر پشت پدر سوار شوند و بازی کنند. در این هنگام پدر باید با سعه‌صدر سجده خود را طولانی کند تا کودک با خیال راحت بازی کند. البته نگران کمرتان نباشید، او بعد از مدتی این عادت را ترک خواهد کرد. یا در مورد دیگری آمده است که عبدالله بن زبیر می‏گوید:

به شما خبر می‏دهم که شبیه‏ترین و محبوب‏ترین مردمان نزد رسول خدا صلی‏الله علیه وآله وسلم، حسن بن علی علیه‏السلام بود. او را دیدم که آمد و بر گردن یا پشت حضرت رسول صلی‏الله علیه وآله وسلم که در حال سجده بود سوار شد، پیامبر نیز کاری به کارش نداشت تا آنکه خود فرود آمد. گاه نیز می‏آمد و پیامبر در حال رکوع بود. حضرت پاهایش را می‏گشود تا حسن از یک‌طرف وارد و از طرف دیگر خارج شود. [3]
 
این‌ها نمونه‌هایی است از آزاد گذاشتن فرزندان در هنگام بازی تا خودشان انتخاب کنند که چه بازی را دوست دارند. البته این نیازمند مدارا و صبر و حوصله والدین است.
 

چه اسباب‌بازی بخریم؟

معمولاً یکی از مسائل بسیار مهمی که کمتر موردتوجه قرار می‌گیرد، انتخاب اسباب‌بازی برای کودکان است. متأسفانه غالباً والدین گمان می‌کنند که هر اسباب‌بازی برای هر سنی قابل‌استفاده است. درصورتی‌که این درست نیست و برای هر سنی باید اسباب‌بازی متناسب با همان سن استفاده شود وگرنه ممکن است مشکلاتی را در پی داشته باشد. به‌عنوان‌مثال اگر اسباب‌بازی خاصی را برای فرزند دلبندتان فراهم کنید که او توانایی بازی با او را نداشته باشد، به‌مرورزمان دچار احساس شکست و حقارت می‌شود؛ زیرا هرچه تلاش می‌کند قادر با بازی کردن و ارتباط گرفتن با آن اسباب‌بازی نیست. به همین دلیل انتخاب نوع اسباب‌بازی بسیار مهم است. در این قسمت سعی می‌کنیم به صورت خلاصه اسباب‌بازی متناسب با هر سن را برای کودکان زیر هفت سال بیان کنیم. کودک تا یک‏سالگی با هر وسیله‏ای که در اختیارش قرار گیرد، بازی می‏کند و آن‏ها را از چند جنبه موردبررسی قرار می‏دهد؛ از لحاظ زبری، نرمی، طعم، صدا و امثال آن. برای بچه‏های این سن جغجغه، عروسک و حلقه‏های نرمی که تمیز کردن آن‏ها آسان باشد بسیار مناسب است. کودک در یک‌سالگی به اسباب‌بازی‏هایی مثل توپ، قطعات خانه‌سازی، حیوان یا ماشینی که بتوان آن را به دنبال خود بکشد، لیوان و مکعب‏های توخالی که بتوان آن‏ها را در داخل هم جای داد یا بر روی هم چید، نیاز دارد. اسباب‌بازی‏های مناسب برای سن 1 الی 2 سالگی عبارت‌اند از: توپ در اندازه متوسط و نرم، پیچ و مهره‏های پلاستیکی، مکعب‏های درشت خانه‌سازی، قطعات توخالی، آینه، کتاب‏های تصویری ساده، اسباب‌بازی‏های چرخ دار، میخ، چکش، خاک، ماسه، آب، سطل، بیلچه، آب‏پاش، تشت، انواع حیوانات، عروسک، قیچی و کاغذ، سه چرخه، مداد و کاغذ. اسباب‌بازی‏های پیشنهادی مناسب برای سن 2 الی 3 سالگی: لوازم نقاشی (مداد شمعی، گچ، آبرنگ، قلم‌مو، مداد رنگی)، خمیر بازی و گل رُس، توپ، سه‏چرخه، الاکلنگ، سرسره و تاب کوچک، انواع جورچین یا 4 تا 5 قطعه مانند جورچین آدمک، خانه و ...، مرواریدهای چوبی درشت، لگو، مکعب‏های چوبی رنگی، قطار، ماشین، قطعات چوبی، عروسک و وسایل آن مثل تختخواب عروسک، لباس عروسک و ...، قیچی و کاغذ باطله جهت برش، تلفن اسباب‌بازی، طناب، گاری، کامیون، لوتو، دومینو و تخته‌سیاه کوچک. اسباب‌بازی‏های مناسب برای کودکان 3 الی 4 ساله: نردبان، وسایل نجاری (چکش، میخ و ...) وسایل آشپزی (ظرف‏های کوچک غذاخوری و آشپزی و ...)، وسایل و اسباب‌بازی‏های حمل‌ونقل مثل واگن، گاری دستی، کامیون، تراکتور، جرثقیل، قایق، هواپیما، کشتی، اتومبیل، انواع عروسک، قطعات کاغذ رنگی، مکعب‏های چوبی، آهن‏ربا، قطعات آهن، ظرف‏های کوچک غذاخوری و آشپزی، جارو، تختخواب عروسک، خانه عروسک، حیوانات گوناگون، ماشین آتش‌نشانی، الاکلنگ، سرسره، تاب، تلفن، سه چرخه، خمیر بازی، گل رُس، ماسه، انواع جورچین، وسایل نقاشی (مداد شمعی، گچ، آبرنگ). اسباب‌بازی‏های مناسب برای کودکان 4 الی 5 ساله: وسایل ساده خیاطی (نخ و سوزن کوبلن)، انواع جورچین با 9 تا 15 قطعه، کلاه مأموران آتش‏نشانی، کلاه افسر پلیس، لباس پرستار و پزشک، وسایل برش و چسباندن (چسب، قیچی)، لگو یا بلوکه‏های ساختمان‏سازی، وسایل نقاشی (مداد رنگی، گواش، آبرنگ، ماژیک)، مهره‏های رج شونده، وسایل ساده نجاری (چکش، اره کوچک)، طناب برای طناب‌بازی، قطعه‏های چوبی و پلاستیکی برای خانه‌سازی، گاری دستی، الاکلنگ، سرسره، تاب، نردبان، لباس‏های مردانه و زنانه، سه‌پایه و تخته‌سیاه، تلفن، ظرف‏های کوچک غذاخوری و آشپزی، وسایل بازی‏های تقلیدی، وسایل باغبانی (بیلچه، شن‏کش و ...) آهن‏ربا، براده آهن، تکه آهن. اسباب‌بازی‏های مناسب برای کودکان 5 تا 6 ساله: میزتحریر و صندلی، جعبه رنگ و وسایل نقاشی، وسایل باغبانی مثل بیلچه، شن‏کش و ...، فرفره، طناب برای طناب‌بازی، وسایل خیاطی (سوزن و نخ)، دوچرخه، توپ با راکت، قیچی و کاغذ، انواع عروسک (عروسک خیمه شب‏‌بازی و...)، گِل رس، خاک، شن. [4]


پی‌نوشت:
[1] -مقاله اسلام و تربیت فرزند، تقی متقی، مجله فرهنگ جهاد،  شماره 34و33 ،پاییز وزمستان1382
[2] - بحارالانوار، ج 43، ص 285
[3] - بحارالانوار، ج 43، ص 317
[4] - مقاله کودکان و اسباب بازى‏ها با تأکید بر روان‏شناسى بازى، محمدرضا مطهرى